ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 1، فروردین 1402 ، شماره پی در پی 83

تحلیل انتقادی گفتمان دینی‌‌ ـ سیاسی در بخش تاریخی شاهنامۀ فردوسی

صفحه (73 - 90)
علی مسعودی سوران ، ابوالقاسم قوام (نویسنده مسئول)، محمدتقی ایمان‌پور ، علی علیزاده
تاریخ دریافت مقاله : دی 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1401

چکیده

زمینه و هدف: در این پژوهش، که برپایۀ تلفیق مؤلّفه های مهم و کاربردی تحلیل انتقادی گفتمان «فرکلاف» و «لاکلا و موفه» شکل گرفته است، برآنیم تا ضمن بررسی گفتمانهای برون‌متنی با مؤلّفه های مهمّ گفتمان‌مدار نشان دهیم گفتمان دینی - سیاسی بخش تاریخی شاهنامه وابسته به کدام دالّ مرکزی، دال یا دالهای سیّال و شناور است و مهمتر اینکه این نظم گفتمانی با بکارگیری کدام مؤلّفه های گفتمان‌مدار، هویّت خود را عمیقتر و طبیعیتر تثبیت میکند؟

روش مطالعه: پژوهش حاضر مطالعه ای نظری است و به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. محدودۀ موردمطالعۀ این پژوهش بخش تاریخی شاهنامه فردوسی است به کوشش جلال خالقی مطلق در دو جلد که در انتشارات سخن به چاپ رسیده است.

یافته ها: در این پژوهش نشان دادیم این نظم گفتمانی با بکارگیری مؤلّفه های مناسب گفتمان‌مدار تحلیل گفتمان بخوبی توانسته است عوامل برون‌متنی را برجسته تر، طبیعیتر و نزدیک به واقعیت جلوه دهد. ازطرفی، اندیشه و اعتقادات فردوسی و مؤلّفه های ‌گفتمانیِ بکار‌گرفته شده توسط او تأثیر مهمی در جهتدهی نظم گفتمان دینی‌ ـ سیاسی شاهنامه دارد.

نتیجه گیری: نظم گفتمان مذهبی‌ - سیاسیِ بخش تاریخی شاهنامه وابسته به دالّ مرکزی دین بهی و دالهای شناور و سیّال موبدان و بزرگان است. این نظم گفتمانی با بکارگیری دو مؤلّفۀ مهم «تفکیک و غیریت‌سازی» و «طبیعی‌شدگی»، ضمن پنهان کردن نقاط ضعف و آشکار کردن نقاط ‌قوّت خود و بالعکس آشکار کردن نقاط ضعف و پنهان کردن نقاط ‌قوّت گفتمان دینیِ رقیب در کشمکش و تخاصم با این گفتمان، تثبیت هویّت خود را مؤثرتر و طبیعیتر بازنمایی میکند.

کلمات کلیدی
بخش تاریخی شاهنامۀ فردوسی , تحلیل گفتمان , دین بهی , آیین مسیحیت , موبدان

• آذرفرنبغ، فرخّزادان و امیران، آذرپادان. (1381). کتاب سوم دینکرت: درسنامۀ دینی مزدیسنا، ترجمۀ فریدون فضیلت، دفتر دوم، تهران: مهرآیین. ص 62.
• آقاگل‌زاده، فردوس. (1394). تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علمی و فرهنگی. ص 88.
• اکبری مفاخر، آرش. (1389). درآمدی بر اهریمن‌شناسی ایرانی، تهران: ترفند. ص 156.
• ایمان‌پور، محمّدتقی. (1369). «نقش روحانیان زرتشتی در تقویت حکومت زرتشتی و دیانت زرتشتی»، مطالعات تاریخی، (6) 2، صص 211-234.
• جلیلیان، شهرام. (1394). «افسانۀ مرگ یزدگرد بزه گر»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، (2) 5، صص 13-32.
• حق‌پرست، لیلا. (1391). «شیوه های تصویرسازی کارگزاران اجتماعی در داستان بهمن از شاهنامه و بهمن‌نامه (براساس مؤلّفه های جامعه شناختی معنایی در تحلیل گفتمان)، فصلنامۀ پژوهشهای زبان و ادبیات تطبیقی، (2) 3 تابستان، صص 45-62.
• خلعتبری، اللهیار و پاشنا، بهنام. (1386). «بررسی جایگاه دین در اندیشه های سیاسی شاهنامۀ فردوسی»، مسکویه، دانشگاه آزاد اسلامی ری، ش 6، صص 63-80.
• دریایی، تورج. (1382). شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثابت‌فر، تهران: ققنوس. ص 51.
• زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1389). تاریخ ایران بعد از اسلام، ج 1، تهران: امیرکبیر. ص 58.
• زرّین‌کوب، عبدالحسین‏. (1390). تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل‌بویه، ج 2، تهران: امیرکبیر. ص466.
• طبری، محمّدبن ‌جریر. (1352). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 2، تهران: اساطیر. ص 141، 157.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، به کوشش و پیرایش جلال خالقی‌مطلق، 2 ج. تهران: سخن.
• فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه. ص 251، 50.
• کرینستن، آرتور. (1382). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: ساحل.
• نامۀ تنسر به گشنسپ. (1354). تصحیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی.
• هوراث، دیوید. (1377). «نظریۀ گفتمان»، ترجمۀ علی‌اصغر سلطانی، علوم سیاسی، (2) 1، صص 156-183.
• یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز. (1392). تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نشر نی. ص 56 ، 85 ، 145.
• Fairclough, Norman. (2010). Critical discourse analysis, the critical study of language, London: Longman. p .30
• Laclau, Ernesto. (1990). New Reflection of our time. London: verso. pp. 27, 28.
• Yule, georg. (1996). pragmatics, oxford university press, first published, New York.